Dövlət şirkətləri niyə büdcəni “yeyir“? - Ortada milyardlarla zərər var...
Azərbaycanda dövlət şirkətlərinin itkilərə yol verməsi, zərərlə işləməsi yenidən gündəmə gəlib. Prezident İlham Əliyev ölkəmizdə koronavirus pandemiyası ilə mübarizə sahəsində görülən tədbirlər və sosial-iqtisadi vəziyyətlə bağlı ötən gün keçidiyi videoformatda müşavirədə dövlətə məxsus səhmdar cəmiyyətlərinin fəaliyyətini kəskin tənqid edib, başqa sözlə, onları büdcənin “pulsoran”ına çevrilməkdə günahlandırıb. Dövlət başçısının sözlərinə görə, dövlət şirkətləri kəsirlərinin büdcə vəsaitləri hesabına bağlanacağına öyrəşiblər.
“Səmərə hardadır?”
“Dövlət şirkətlərinin ödədiyi vergilərlə onlara verilən subsidiyalar və birbaşa investisiya qoyuluşu arasında böyük fərq var. “Azərenerji”yə nə qədər vəsait ayrılır? Düzdür, böyük işlər görülübdür, stansiyalar, yarımstansiyalar tikilir, Mingəçevir İstilik Elektrik Stansiyası demək olar ki, yenidən qurulub. Amma vəsait haradan gəlir, özünün qazandığı vəsaitdən xərcləyir? Yox, dövlət büdcəsindən.
Bu gün dövlət büdcəsinin əsas mənbəyi neft-qaz sahəsidir. Digər şirkətlər – “Azərbaycan Hava Yolları”nın (AZAL) bütün təyyarələrini dövlət alıb. Bütün aeroportları dövlət tikib. Bəs, bunun dövlətə verdiyi mənfəət, gəlir nədir? Bu təyyarələr alınır, onlar istismar edilir. Bəs, bunun gəliri haradadır? Bu, nə vaxt ödəniləcək, götürdüyü kreditləri gərək dövlət zəmanəti hesabına sonra biz ödəyək? “Azərbaycan Dəmir Yolları” da, həmçinin. Yeni xətlər çəkilir, yeni vaqonlar, yeni lokomotivlər alınır, yüz milyonlarla manat vəsait ayrılır. Bəs, bunun səmərəsi haradadır? Axı, səmərə ilə işləməlidir”, - dövlət başçısı qeyd edib.
“Sosialist iqtisadi modelində işləyirlər”
“Biz demirik ki, inkişaf etmiş ölkələrdə bu işlər lazımi səviyyədə tənzimlənir? Orada zərərlə kim işləyər? Ola bilər hansısa strateji sahələrə dövlət tərəfindən dəstək, dotasiya verilir. Lakin bir çox hallarda orada bütün iqtisadi münasibətlər bazar iqtisadiyyatı prinsipi əsasında qurulub.
Amma belə çıxır ki, bizdə özəl sektor bazar iqtisadiyyatı prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərir, - halbuki dövlət oraya da dəstək verir, - amma dövlət şirkətləri elə bil ki, sosialist iqtisadi modelində işləyir. Bu, dözülməzdir. Ona görə bu istiqamətdə çox ciddi addımlar atılmalıdır. Sizə tapşırıram, dövlət şirkətlərinin işi ciddi təftiş edilməlidir və yeni idarəetmə sistemi qurulmalıdır. Belə davam edə bilməz. Bu nəzarətsizlik bundan sonra davam edə bilməz”, - deyə İ.Əliyev vurğulayıb.
Yeni idarəetmə sistemi gəlir
Prezidentin sözlərinə görə, artıq müvafiq qurumlar lazımi təkliflər paketi hazırlayıblar: “Mənə də ilkin təqdimat edilibdir. Mən bunu dəstəkləmişəm. Hökumətə tapşırıq verirəm ki, yaxın günlərdə dövlət şirkətlərinin yeni idarəetmə sistemi ilə əlaqədar lazımi sənədlər təqdim edilsin və mən onları imzalayacağam”.
Yığılmış zərər milyardlarla manatla ölçülür
Dövlət şirkətlərinin açıqladığı maliyyə (audit) hesabatlarına əsasən deyə bilərik ki, onların yığılmış zərərləri milyardlarla manatla ölçülür. Məsələn, İ.Əliyevin adını çəkdiyi “Azərenerji” ASC-nin 2018-ci ilin yekununda 2 333 milyon manatdan çox yığılmış zərəri olub (2019-cu ilin maliyyə nəticələri hələ ki, məlum deyil). Bu, 2017-ci ilin yekunu ilə müqayisədə 10% çoxdur. Başqa sözlə, səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə fonduna qoyulmuş 1 760 milyon manat vəsait dağıdılıb, onu müflis olmaqdan isə 1 762 milyon manatlıq əlavə investisiya qoyuluşu xilas edib.
“Azərenerji”nin istehsal etdiyi enerjinin əsas alıcısı – “Azərişıq” ASC-nin də yığılmış zərəri az deyil. Bu rəqəm 2019-cu ildə təxminən 17% artaraq 385 milyon manatı keçib. Baxmayaraq ki, son illər ölkədə elektrik enerjisi tarifləri bir neçə dəfə artırılıb. Əgər 10-15 il bundan əvvəl Azərbaycan vətəndaşları enerjinin hər kilovat/saatına cəmi 2 qəpik ödəyirdilərsə, hazırda bu rəqəm 7-11 qəpikdir. Odur ki, enerji müəssisələrinin zərərlə işləməsi istər-istəməz narahatlıq doğurur.
Təyyarə parkı daimi yenilənən, ABŞ-a uçuşlar həyata keçirməsi ilə fəxr edən AZAL da dövlətə xeyir vermir. Milli aviadaşıyıcı 2018-2019-cu illərin maliyyə nəticələrini açıqlamasa da, 2017-ci ilin yekununda onun 1 434 milyon manat zərəri olub. Bu isə 2016-ci ilin yekunu ilə müqayisədə təxminən 3% çoxdur.
Baxmayaraq ki, AZAL-la uçuş regionun digər ölkələrindən uçuşla müqayisədə xeyli baha başa gəlir və aviaşirkət sərnişin qıtlığı çəkmir. Bakı-Naxçıvan aviareysi üçün isə şirkətə dotasiya ödənilir. Dövlətın hesabına kapital qoyuluşu da öz yerində.
731.jpg)
Son illər böyük investisiyaların axdığı “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC-nin də zərəri kifayət qədərdir. Qurum 2019-cu ilin maliyyə hesabatını verməsə də, 2018-ci ildə onun yığılmış zərəri təxminən 34% artaraq 1 476 milyon manata çatıb. Bu isə onun nizamnamə kapitalından (806 milyon manat) çoxdur və səhmdar cəmiyyəti 1 905 milyon manatlıq dövlət investisiyası hesabına ayaq üstə qalır. Halbuki, ötən illərdə Azərbaycanda dəmir yolları tarifləri də yerində saymayıb və təxminən 3 dəfə artırılıb. Məsələn, indi Bakıdan Böyük-Kəsiyə 10-15 il əvvəl olduğu kimi plaskart tipli vaqonda 2 manata getmək mümkün deyil və azı 5-6 manat ödəmək lazımdır.
“Bakı Metropoliteni” QSC də zərərlə işləyən dövlət şirkətlərindəndir. 2019-cu ildə onun yığılmış zərəri təxminən 13% artaraq 482 milyon manata çatıb. 2018-ci ildə metroda gediş haqqının təxminən 50% artırılaraq 30 qəpiyə çatdırılmasına baxmayaraq qurumun maliyyə vəziyyətində ciddi irəliləyiş olmayıb və hər il büdcədən 50 milyon manata yaxın dotasiya almaqda davam edir.
Nəqliyyat müəssisələri ilə yanaşı, kommunal müəssisələr də dövlətin üzərinə zərər yığmaqla məşğuldur. Məsələn, 2018-ci ilin yekununda “Azərsu” ASC-nin 6 385 milyon manat zərəri yığılıb ki, bu da 2017-ci ilin yekununa nisbətən təxminən 8% çoxdur (2019-cu ilin maliyyə nəticələri açıqlanmayıb). Nizamnamə kapitalı cəmi 400 milyon manat olan su-kanalizasiya təsərrüfatı qurumuna indiyə qədər 2 013 milyon manat əlavə kapital, 4 190 milyon manat dövlət investisiyası qoyulub. Baxmayaraq ki, 2017-ci ildən bəri Azərbaycanda əhaliyə satılan içməli suyun 1 kubmetrinin qiyməti təxminən 2 dəfə artırılaraq 35 qəpiyə, 1 kubmetr çirkab suyunun axıdılması xidmətinin qiyməti isə təxminən 4 dəfə artırılaraq 15 qəpiyə çatdırılıb.
İstifadə etdiyi elektrik enerjisinə, qaza və suya görə borclarının olmasa tez-tez gündəmə gələn “Azəristiliktəchizat” ASC da zərər içində üzür. 2018-ci ilin yekununda bu qurumun yığılmış zərəri 68 milyon manatdan çox olub. 2019-cu ilin maliyyə nəticələri isə hələ ki, məlum deyil.
“Korporativ idarəetmə yoxdur”
İqtisadçı-ekspert Samir Əliyev dövlət şirkətlərinin zərərlə işləməsini təbii sayır. Onun sözlərinə görə, bu, həmin şirkətlərin rəhbərlərinin dövlətə arxayın olmasından, bütün məsələlərdə təkbaşına qərar vermələrindən, başqa sözlə korporativ idarəetmənin mövcud olmamasından irəli gəlir: “Dövlət şirkətlərini idarə edənlərin hesabat verməli olduqları Müşahidə Şurası yoxdur. Halbuki, həmin qurum şirkətin İdarə Heyətini (İH) və Audit Komitəsini formalaşdırmalıdır, hər ikisi vaxtaşırı ona hesabat verməlidir. Azərbaycanda dövlət şirkətlərinin auditi onların İH sədrlərinin nəzarəti altında baş tutur, yəni daxili nəzarət yoxdur. Son nəticədə şirkətlərin niyə zərərlə işlədiyini soruşan olmur, onlar tez-tez büdcədən dotasiya və yaxud investisiya formasında dəstək alır, alınmış kreditləri, dövlət zəmanəti verildiyinə görə dövlət qaytarmalı olur”.
“Dövlət ən pis sahibkardır”
S.Əliyev hesab edir ki, dövlət şirkətləri bundan sonra da zərərlə işləməkdə davam edəcəklər: “Nə qədər effektiv idarəetmə qurulsa da, vəziyyət dəyişməyəcək. Dünya təcrübəsi göstərir ki, dövlət şirkətləri biznes yönümlü ola bilməz. Belə bir deyim var - dövlət ən pis sahibkardır. Odur ki, tədricən dövlətə məxsus təsərrüfat subyektləri ya özəlləşdirilməli, ya da özəl (yerli və yaxud xarici) şirkətlərə uzunmüddətli idarəetməyə verilməlidir. Bu halda dövlətin onlara xərc çəkməsinə, aldıqları kreditlərə zəmanət verməsinə ehtiyac qalmaz. Özəl şirkət lazımsız xərclərə yol verməyəcək. Demirik ki, bütün müəssisələr dövlətsizləşdirilsin. Məsələn, enerji istehsalı yenə də dövlətdə saxlanıla bilər, amma satış və paylama işi özəl sektora ötürülə bilər”. (Report.az)
